Egipcjanie, podobnie jak wszystkie ludy starożytności, byli politeistami - wyznawali wiarę w wiele bóstw. Ich oryginalność polega na tym, że przez wieki i tysiąclecia zachowali panteon tak bogaty w bóstwa, iż podróżnicy nie potrafili wyliczyć ich wszystkich. U zarania dziejów Egiptu, przed III tysiącleciem p.n.e., każde z czterdziestu małych księstewek (czyli nomów), z których składał się Egipt, miało swoich bogów. Zjednoczony Egipt zachował i czcił wszystkie owe bóstwa.Jednakże , w miarę jak poszczególne miasta zdobywały przewagę polityczną, kształtowała się pewna hierarchia. W czasach Starego Państwa bogiem państwowym stał się
Re - bóg Słońce panujący w Heliopolis, w pobliżu Memfis. W późniejszych czasach dynastie wywodzące się z Teb, wyniosły na szczyt panteonu Amona, boga powietrza i dobroczynnego wiatru. Był on zresztą utożsamiany z Re, o czym świadczy imię Amon-Re, i uważany za boga dynastycznego - boga faraonów. Amon-Re przewodził innym bogom, z którymi łączyły go - według ówczesnych wierzeń - związki rodzinne.
Bogowie wyglądem upodobniali się do ludzi. Jednak wyobrażenia Egipcjan nadawały niekiedy tym bóstwom o ludzkich twarzach ciała zwierząt. Horus (bóg-dziecko) jest bogiem-sokołem albo też ma postać ludzką z głową sokoła. Amon miewa głowę barana. Hathor (bogini opiekunka) jest wyobrażana w postaci krowy lub kobiety z krowią głową. W pewnym okresie Egipcjanie oddawali cześć ''świętym zwierzętom''
Ważenie dusz
Dusza musiała ważyć najmniej tyle, co strusie pióro-symbol sprawiedliwości,
w przeciwnym wypadku była pożerana przez potwora.
(Fragment malowidła na bocznej ścianie skrzyni Czauenhuya, VII-VI w. p.n.e. Luwr, Paryż)
AMON
''Ukryty'' lub ''Niewidzialny'' bóg Teb. Pierwotnie bóstwo powietrza i urodzaju. Stał się głównym bogiem wraz z objęciem władzy przez książęta tebańskie (XVI w p.n.e.) strzegł imperium, a jego świątynia w Karnaku należała do największych w świecie. Przez połączenie z bogiem słońcem, stał się Amonem-Re . Przedstawiany jako mężczyzna w koronie z dwóch długich piór lub z głową barana. Jego świętymi zwierzętami były : baran, gęś nilowa i wąż. Przez Greków utożsamiany
z Zeusem.
Amon
granitowy posąg
IV w. p.n.e.
Luwr - Paryż
Amon-Re przedstawiony jako
Baran z dyskiem słonecznym Re
(Relief ze świątyni Amona w Karnaku)
ANUBIS
Bóg zmarłych i pan cmentarzy. Jest wyobrażany jako szakal, lub człowiek z głową szakala.
Patron balsamistów, przyprowadzał duszę zmarłego przed sąd Ozyrysa.
Rzymskie wyobrażenie egipskiego bóstwa -
Anubis w stroju Rzymianina. Rzeźba ta dawniej
zdobiła podmiejską willę cesarza Hadriana w Tivoli.
Zmarły modlący się przed Anubisem
w jego psiej postaci, leżącym na skrzyni -
- kaplicy seh-neczer w formie mastaby.
Za Anubisem widnieje symbol Abydos.
Wineta z ''Księgi Umarłych'' .
Drewniana polichromowana figurka Anubisa
wykonana w czasach ptolomejskich i ukazująca Anubisa
w postaci zwierzęco-ludzkiej , ubranego w boski
strój zrobiony z różnokolorowych piór .
ATON
Bóstwo przedstawione jako dysk słoneczny, uosabiające dobroczynne działanie słońca. Wyobrażone jako dysk z promieniami zakończonymi dłońmi, a niekiedy symbolem życia ''anch'' skierowanymi ku królowi.
Aton jako bóg, pojawił się ok. 1500 r. p.n.e., za panowania Totmesa I i stopniowo doszedł do znaczenia w czasach XVIII dynastii. Amenhotep IV faworyzował Atona i jego kapłanów w Heliopolis, centrum kultowym boga-słońca Re. Gdy Amenhotep IV objął rządy, ustanowił Atona naczelnym bogiem i zbudował mu świątynię w Karnaku, konkurującą z pobliskim przybytkiem Amona. W piątym roku panowania Amenhotep IV ustanowił nową stolicę w połowie drogi między Tebami i Memfis. Nazwał ją Achetaton - ''Horyzont Atona'', znaną dzisiaj pod nazwą El-Amarna. Równocześnie król przybrał imię Echnaton - ''Blask Atona'', w miejsce Amenhotep - ''Amon jest zadowolony''. W mieście zbudowano dwie świątynie bez dachów, otwarte ku słońcu. Aton stał się naczelnym bóstwem państwowym. Religia ta była także ekskluzywna, ponieważ tylko król lub królowa Nefertiti mogli mieć bezpośredni dostęp do Atona.
Aton jest czystym światłem, siłą, która rozjaśnia cały wszechświat
(Płaskorzeźba , ok.1350 r. p.n.e.)
Faraon Echnaton z ukochaną żoną Nefertiti
(Polichromowana rzeźba - Luwr, Paryż)
HATHOR
Hathor jest znana zwłaszcza jako bogini Miłości i Radości. Przedstawiano ją w postaci krowy. Kochała muzykę, o czym świadczy uwidoczniony nad jej głową instrument zwany ''sistrum''. Jej największa świątynia wznosiła się w Dendera.
Głowa Hathor, Teby, Fajans, ok. 1000 r. p.n.e.
( British Museum, Londyn)
Kobieta rodząca w postawie typowej dla Egipcjanek,
pod opieką krowiogłowych bogiń - opiekunek narodzin.
(Relief ze świątyni Hathor w Dandarze)
HORUS
Czczony od najdawniejszych czasów pod postacią sokoła jako bóg nieba i bóg-słońce. W wersji boga nieba jego oczy były słońcem i księżycem. Znak sokoła, znak zwycięskich wodzów w czasach predynastycznych, utożsamiano z królem uznawanym za ziemską postać Horusa. Horus , jako bóg- słońce Re, był symbolem potężnej władzy króla, którego przez to identyfikowano także ze słońcem.
Posąg Horusa w jego świątyni kultowej ukazanego pod postacią
sokoła w koronie Egiptu Górnego i Dolnego
''Horus na krokodylach''
Stela z zaklęciami wyjątkowo skutecznymi
przeciwko następstwom ukąszenia skorpiona.
(Wczesny okres ptolomejski - ok. 300 r. p.n.e.)
Młody Horus przedstawiony jako dziecko z palcem
w ustach i włosami spiętymi w warkocz po prawej
stronie głowy.
Niebieski fajans - Luwr, Paryż
HAPI
Bóg wylewu Nilu, jeden z Czterech synów Horusa, wyobrażany jako człowiek z obwisłymi, podkreślającymi płodność piersiami i z papirusem lub lotosem na głowie. Jego ciało malowano zwykle na kolor zielony lub niebieski. Hapi, jak wierzono, zamieszkiwał jaskinie` w okolicach
I katarakty, a jedno z miejsc jego kultu znajdowało się niedaleko Asuanu. W niektórych świątyniach pokazywano go jako niosącego ofiary, co wskazuje, że mógł być bogiem urodzaju.
Bóg Hapi - personifikacja Nilu, trzyma tacę z obfitymi plonami
ziemi egipskiej. Relief ze świątyni Amenhotepa III.
Dwa z czterech naczyń kanopskich
w których przechowywano organy ze zmumifikowanych zwłok.
W naczyniu z pokrywką o głowie Pawiana-Hapi przechowywano
wątrobę, płuca zaś składano do Imsety, naczynia z głową człowieka.
MAAT
Córka Re, przedstawiana jako kobieta ze strusim piórem w peruce. Jest personifikacją Prawdy i Harmonii. Asystowała na sądzie Ozyrysa. Była znana jako ''Córka Re''. Na papirusach często pokazywana w Sądzie Zmarłych, gdzie jej pióro stanowiło przeciwwagę serca zmarłego. Wynik ważenia pozwalał albo nie, osiągnąć życie wieczne. Jej wizerunek nosili urzędnicy przewodzący sądom egipskim.
Bogini ładu i porządku
społecznego Maat.
Posążek z brązu XXVI dynastia.
Bogini Maat - uosobienie ładu, prawości, porządku, prawdy,
aż do czasów Nowego Państwa.
Scena z grobowca Sethiego I w Dolinie Królów
MUT
Tebańska bogini, pokazywana jako kobieta ubrana zwykle w jasnokolorowy strój. Na jej uczesaniu w kształcie sępa spoczywały połączone korony Egiptu Górnego i Dolnego. Była bardzo ważna w Tebach, skąd usunęła Amonet, żonę Amona i stała się , jak inne ważne boginie-matki (Izyda i Hathor), symboliczną boską matką ziemskiego króla.
Dzieckiem Mut i Amona był Chonsu. Gdy Amon był postrzegany jako bóg- słońce Re, stała się jego okiem i przedstawiono ją jako boginię o głowie lwa, zwykle tak bowiem wyglądało oko Re. Z tego powodu często utożsamiano ją z kotami i łączono z boginią-kotem Bastet, co w efekcie dawało bóstwo Mut-Bastet
Mut, bogini - matka tebańskiej triady bogów :
Amona, Mut i Chonsu. Brąz. XVIII Dynastia .
(
OZYRYS
Jeden z najważniejszych bogów Egiptu. Prawdopodobnie prastare bóstwo urodzaju związane ze zbożem, cyklem jego ''pochówku'' w ziemi w trakcie zasiewu, czasem spoczywania w jej ciemności oraz kiełkowaniem i odradzaniem się. Był królem Egiptu. Zazdrosny brat, Set, zabił go i poćwiartował jego ciało. Izyda, siostra i małżonka Ozyrysa, zebrała jego członki i stworzywszy z nich pierwszą mumię przywróciła go do życia. Ozyrys zszedł do Zaświatów i stał się władcą świata umarłych. Panował i doglądał przyjmowania zmarłych oraz symbolizował słońce w jego nocnym aspekcie. Horus, jego syn, dokonał zemsty na Secie, odbierając mu tron. Owinięty w białe szaty, z koroną Górnego Egiptu na głowie, Ozyrys dzierży berło i bat, insygnia władzy królewskiej. Przez wyznawców czczony był jako symbol zmartwychwstania.
Złota statuetka Ozyrysa
Ozyrys Chontamenti, władca Krainy Umarłych,
od końca Starego Państwa był szczególnym patronem
Adźu i jego nekropoli.
Malowidło z Księgi Umarłych Hunefera XIX dynastia
SECHMET
Bogini - lwica, niekiedy uważana za małżonkę Re, kojarzyła się z przemocą (występowała przeciwko ludziom nieposłusznym Re). Jej gniew powodował choroby i zarazy.
Według legendy bogowie, chcąc powstrzymać jej śmiercionośną furię, podawali jej makabryczny środek usypiający - krew połączoną z piwem. Jednak, gdy okazywano jej cześć łagodniała, dostarczała leki - jej kapłani byli medykami.
Wizerunek bogini Sechmet
(ok.1085-333 r. p.n.e. Muzeum Luwru w Paryżu)
PTAH
Bóg Memfis, stworzyciel świata -według jego kapłanów. Uważany za patrona rzemieślników. Wyobrażany jako spowity w całun na kształt mumii sylwetka ludzka. Ucieleśniał się w byku Apisie.
Figurka boga Ptaha. Brąz.
(Borely. Marsylia.)
THOT
Pan księżyca o głowie Ibisa. Thot jest opiekunem skrybów i magów. Wynalazł pismo i sprawował pieczę nad kalendarzem świata. Był jakby sekretarzem bogów, sercem i myślą boga Re, a językiem Ptaha.
Thot ,Pisarz Bogów, jako pawian. Thot nie tylko zapisywał
wyniki ważenia serc, ale też czasem, jako pawian siedzący
na szczycie wagi, kontrolował jej ustawienie.
Thot prowadzi zmarłego Pensenhora do świata podziemnego.
( z sarkofagu, Teby, X w. p.n.e.)
GEB, NUT, SZU
Bóg Geb (Ziemia) i bogini Nut (Niebo) są pierwotnymi bogami. Ponad leżącymi na ziemi Gebem wznosi się łukowato wygięte ciało bogini Nut, dotykając Ziemi, ledwie koniuszkami palców rąk i stóp. Syn Geba i Nut , Szu, jest Atmosferą i krąży między ich rozdzielonymi ciałami. Każdego wieczora Nut połyka Słońce, aby zrodzić je ponownie następnego ranka. Jej uświęconym drzewem jest sykomora.
Relief polichromowany z grobowca królowej
Tauseret (XIX dynastia) w Dolinie Królów
przedstawiający postać Geba z jego znakiem
rozpoznawczym ''gąsiorem geb''.
Głowa bogini Nut w uczesaniu Hathor.
Fajans. (
Papirus pokazujący ciało NUT oddzielone barką słoneczną od Geba. Wokół przedstawiono
wiele symboli : Pióro Prawdy, gęsi ''Wielkiego Gęgacza'' i oko Re ( Muzeum Luwr, Paryż)
Szu, bóg powietrza, podtrzymujący barkę boga-
skarabeusza Chepri
IZYDA
Małżonka i siostra Ozyrysa, Matka Horusa, Izyda jest opiekuńczą boginią, stosującą dobroczynną magię. Jej kult szerzył się daleko poza Egiptem, w świecie romańskim. Najsłynniejsza świątynia Izydy znajduje się na wyspie File.
Figurka Izydy strzegącej sarkofagu Tutanchamona -
Złoto, XVIII Dynastia XIV w. p.n.e.
(Muzeum Egipskie , Kair)
Płaskorzeźba Izydy w świątyni
ptolomejskiej w Kom Ombo.
Ozyrys, Horus I Izyda. Złoto i lapis-lazuli. XII Dynastia
( Muzeum Luwr, Paryż )
Izyda karmiąca małego Horusa.
Fajans, XXX Dynastia
(British Museum, Londyn)
CHNUM
Bóg wyobrażany jako baran, lub człowiek z głową barana, a jego kult rozprzestrzenił się w całym kraju, a zwłaszcza Elefantynie. Ulepił z gliny ludzi. Strzegł źródeł Nilu.
Wyobrażenie boga Chnuma w grobowcu
Ramzesa VI w Dolinie Królów
Złoty pektoral znaleziony na stanowisku Tall al.- Mukaddam
( Leontopolis) przedstawiający Chnuma w otoczeniu bogiń
Hathor i Maat
CHEPRI
Bóg - skarabeusz, znany z niezliczonych amuletów, jest wcieleniem Re, który od świtu popycha przed sobą kulę słoneczną, podobnie jak żuk skarabeusz) toczący przed sobą cały dzień kulki odchodów (łajna ). Był on również związany z Atonem-stwórcą i bogiem słońcem. Chociaż Chepri był starym bogiem, to amulety z jego wyobrażeniem najczęściej stosowano od okresu Średniego Państwa.
Re
Najważniejszym miejscem jego kultu było Heliopolis. Stworzyciel świata, bogów i ludzi, a faraonowie są jego ''synami''. Przedstawia się go w postaci człowieka z głową sokoła, ponad którą widnieje tarcza słoneczna. Re trzyma bat - necbaba i krzyż z uchwytem - anch, który jest symbolem życia oraz dwa berła. Za dnia Re przemierza barką przestrzenie niebieskie, a nocą świat podziemny.
SET
Ten ''czerwony'' bóg przedstawiany jako człowiek z głową ''zwierzęcia'' fantastycznego, jest wcieleniem Zła i Burzy. Czcili go jeszcze wojowniczy faraonowie Nowego Państwa, potem jednak zapamiętano go jedynie jako brata i zabójcę Ozyrysa i uczyniono demonem zła.
Figurka Seta. Brąz. Teby, XIX dynastia,
(British Museum, Londyn)
Toeris
Dobroczynna bogini z głową krokodyla i ciałem hipopotama. Opiekuje się przede wszystkim kobietami w połogu.
Fragment figurki bogini z okresu 1085-333 r. p.n.e.
(Muzeum Luwru w Paryżu)
BES
Ten dziwacznie zgięty karzeł z brodą i zwisającym językiem jest bożkiem sympatycznym, wzbudzającym wesołość ioddalającym złe demony oraz przekleństwa magów.
Był on bóstwem opiekuńczym, strzegącym domów przed wężami i demonami.. Bes stał się bardzo popularny i wiele przedmiotów domowych, jak np. zwierciadła, przybory toaletowe, flakoniki na pachnidła i łóżka, ozdabiano jego wizerunkiem. Opiekował się również zmarłymi, a jego wizerunek często widać na głowach mumii. Jego małżonka była jako karzeł lub wąż. Ukazywano go jako także jako małżonka bogini porodu Toeris.
Głowa boga Besa należąca niegdyś do dużej figury
(British Museum Londyn)
Fajansowy puchar
(Muzeum Luwru w Paryżu)
KADESZ
Bogini pochodzenia bliskowschodniego. W Egipcie znana była od czasów Nowego Państwa i tworzyła triadę z Minem- bogiem płodności i Reszefem - amoryckim bogiem wojny. Była boginią doznań seksualnych i zwykle pokazywano ją jako nagą kobietę trzymającą kwiaty i stojącą na grzbiecie lwa.
Stela grobowa pokazująca boginię Kadesz stojącą na lwie, pomiędzy bogiem
płodności Minem (po lewej) i Reszefem, amoryckim bogiem wojny.
(British Museum, Londyn)
ŚWIĘTE ZWIERZĘTA
Kult ten nabrał wielkiego znaczenia w Egipcie u schyłku starożytności. Początkowo każdy region - -nom posiadał swój totemiczny symbol - zwierzę, uosabiające boskiego protektora danego obszaru. Dlatego też bóstwa o ludzkiej postaci wyposażono również w cechy zwierzęce. W okresie późniejszym znów wywyższano i czczono zwierzęta, np. Ibisa, czy też pawiany przy świątyniach Thota lub krowę w świątyni Hathor w Dendera. W Bubastis w delcie Nilu czczono zaś kota jako święte zwierze bogini Bastet. Szczególnie rozpowszechnił się kult byka Apisa.
Święte zwierzęta doznawały czci nie tylko za życia, ale i po śmierci. Mumifikowano ich ciała, składano w grobach. Zachowały się mumie kotów, krokodyli, sokołów, ibisów i innych zwierząt.
APIS
Święty byk uznany za żyjącą postać Ptaha. Co jakiś czas rodził się nowy byk Apis, czarny i oznaczony specjalnymi znakami - białym na czole i wyobrażeniem sępa na grzbiecie. Nowego byka sprowadzono do centrum kultowego na miejsce starego zwierzęcia uroczyście topionego w Nilu. Jego ciało następnie mumifikowano i składano do wspaniałego granitowego sarkofagu w podziemiach Serapeum w Sakkarze, niedaleko Memfis. Zmarłego byka identyfikowano z Ozyrysem i zwano go Ozyrys-Apis lub Osorapis.
Apis przedstawiony jako byk. Między rogami
znajduje się dysk słoneczny, a czoło zdobi biała
trójkątna plamka.
(Posążek z brązu - Muzeum w Kairze)
BASTET
Bogini-kot czczona w Bubastis jako córka boga-słońca, chwali dobroczynne działanie słońca. Na początku Bastet przedstawiano jako lwa, a po okresie Średniego Państwa jako kobietę z głową kota, i odtąd nabrała ona bardziej boskiego, opiekuńczego charakteru. Jako bogini-matka często występowała z kociętami, co sugeruje jej związek z Izydą i Hathor.
Figurka Bastet trzymająca w lewej ręce
pektoral z brązu
(
Złoty wisiorek przedstawiający
boginię Bastet XXI dynastia
(Muzeum w Kairze)
Kot poświęcony Bogini Bastet
Brąz
(
SOBEK
Bóg - krokodyl, czczony szczególnie w Fajum i w Kom Ombo, związany z kultem słońca, utożsamiany był z Re i Horusem. Jako istota ziemska i żyjąca w wodzie, Sobek niesie życie Egiptowi. Od czasów Średniego Państwa w Egipcie powstawały liczne świątynie poświęcone temu właśnie bogu. W Krokodilpolis w Fajum, krokodyl czczony był jako pan całego świata.
Bóg Sobek z ok. 1085 - 333 r. p.n.e. ( Muzeum Luwru w Paryżu).